I Am Not Your Negro (2016)
Zoals ogenschijnlijk bijna iedereen voel ik ook de neiging om mijn gedachten over alle protesten tegen politiegeweld te becommentariëren, maar wil zeker niet overkomen als die witte man die het wel weer even allemaal uit komt leggen. Laat ik het daarom bij het promoten van een ontzettend belangrijke documentaire als I Am Not Your Negro houden, over misschien wel de grootste en intelligentste denker over dit onderwerp (in mijn belevingswereld althans): James Baldwin. Want wat een ontzettend grote wijsheid bezat hij zeg, damn! Hoe hij met z’n scherpe blik de Amerikaanse samenleving wist te fileren; en die kritieken gelden die nu helaas nog altijd. Waarbij mijn gedachten snel gaan in de richting van: “Waarom wordt zijn ‘oplossingsrichting’ niet verder onderzocht? Zijn we als samenleving té bang om daar aan te durven, aan zoveel zelfonderzoek..? Waarbij de meest angstigen woorden als ‘zelfhaat’ en ‘oikofobie’ bezigen?”
Want daar komt mijn stokpaardje weer: ligt het probleem niet vooral bij mensen die een ‘vijand’ nodig hebben, en daardoor ongelijkheid altijd blijven zien (en in stand houden), omdat dat perfect past in hun visie op het leven..?
Het verhaal
De documentaire meldt het niet, maar Baldwin overleed in 1987, op 63-jarige leeftijd. Op dat moment was hij bezig met een boek over de Amerikaanse rassenkwestie, door de levens van drie van zijn vermoorde vrienden te beschrijven: Martin Luther King Jr., Medgar Evers en Malcolm X. Deze documentaire vertaalt de eerste 30 pagina’s die Baldwin voor dit boek schreef naar het scherm, en laat Baldwins woorden prachtig ‘netjes’ uitspreken door Samuel L. Jackson (ik herkende z’n normaliter zo herkenbare stem maar een enkele keer). Daar doorheen zitten niet alleen vele opnames van Baldwin zelf – de film begint met een weinig hoopgevend interview met hem door talkshowhost Dick Cavett, waarin je als kijker mogelijk nog niet mee wilt gaan in een pessimisme, dat aan het eind overigens verduidelijkt wordt, en dan zelfs ook iets van hoop bevat – maar ook tal van films waar Baldwin vroeger naar keek (of die het aangesneden onderwerp op een specifiek moment versterken), en veel beeldmateriaal van z’n vermoorde vrienden.
Het verhaal wordt aan elkaar gepraat door Jackson, die exact Baldwins welbespraaktheid weet te kopiëren. En het is natuurlijk een teken van het racisme dat ook in mijn cultuur zit (en waar ik een ‘product’ van ben), dat het mij zo opviel hoe bijna aristocratisch Baldwin praatte. Nu is dat overigens niet enkel een gevolg van mijn eigen racistische conventies (die overigens ongewild zijn, maar dat besef doet ze niet direct verdwijnen) dat zwarte Amerikanen niet zo sophisticated over zouden kunnen komen, maar hij spreekt ook ‘Continental English’, en dat komt toch net wat netter (en daarmee intelligenter?) over dan plat Amerikaans.
En daardoor luister je dus ook nog aandachtiger naar hem (ik wel in elk geval), ook al gingen zijn stellingen soms ook boven mijn pet. Exact de reden dat ik deze documentaire binnenkort nogmaals wil kijken, want als we het racismeprobleem ooit écht op willen gaan lossen, dan lijken Baldwins visie en vragen veel constructiever dan wat ik nu in TV-programma’s als discussiepunten voorbij hoor komen…
“Why do whites need the n***er?”
Ook al heb ik moeite om het n-woord te typen, in de documentaire wordt het begrip “the Negro” wel continu gebruikt, ook door Baldwin zelf. Daarnaast stelt hij dus bovenstaande vraag, die erg veel overeenkomsten vertoont met mijn eerdergenoemde stokpaardje. Ik ben me namelijk ‘graag’ bewust van mijn invloed op mijn omgeving, zeker als die niet positief is. Die “graag” typte ik tussen enkele aanhalingstekens, omdat bij kritiek mijn ego net zo hard gaat steigeren als dat van een ander (a.k.a.: die universele weerstand tegen verandering?). Maar ik weet inmiddels naar dat ego luisteren niet erg constructief is (althans: niet voor een fijnere samenleving). En als ik dan ontdek, dat gedrag of meningen van mij niet fijn zijn voor anderen, dan wil ik best veranderen. Ook al voel ik daar dus ook zeker weerstand tegen hoor (zo’n steigerend ego is gewiekst jongen, en laat je lekker zwijmelen in je ‘gelijk’, ook al is dat misschien aardig destructief (ook zeker voor jezelf)). Maar volgens mij is dat wel een voorwaarde voor fijn samen leven.
Maaaaaaaaaaaar: sommige mensen lijken een vijand nodig te hebben. Nu heeft een psychiater mij ooit uitgelegd hoe dat met het begrip ‘existentiële leegte’ te maken heeft (die we als mensen allemaal schijnen te voelen, maar daar veelal totaal niet bewust van zijn), en hoe we kiezen die leegte in te vullen. Ga je op zoek naar een oorzaak voor dat gegeven, dan vind je die niet in jezelf (want het is een gegeven), en dan is het vrij logisch dat je buiten jezelf gaat zoeken. En hoe makkelijk is het dan, om de ‘schuld’ voor dat onfijne gevoel van die leegte op Turken, Marokkanen, moslims, vrouwen, homo’s, Chinezen, Democraten, linkse gekkies, FvD-stemmers of je buurvrouw af te kunnen schuiven? Oftewel: op de ‘Ander’. En dan is huidskleur (en geslacht) de allermakkelijkste manier om mensen te onderscheiden. Dus dat racisme één van de meest basale (en collectieve) uitingsvormen van dat zoeken naar een ‘schuldige’ is, het zoeken naar een vijand? Dus waarom hebben blanken de ‘n***er’ nodig? Omdat ze – in mijn ogen – ‘verkeerd’ gekozen hebben. Je kunt namelijk ook proberen die leegte op te vullen door iets te creëren, door je passie te volgen, door jezelf te verplichten iets positiefs te doen en jezelf open te stellen voor de hele wereld. En ja, dat is lastiger. Voor sommigen blijkt dat zo lastig, dat ze het ‘zelfbewuste’ dat je hiervoor nodig hebt als “zelfhaat” betitelen. En ja, dat is precies ook wat Baudetski bedoelt met z’n “oikofobie”. Ik vind het namelijk wél fijn, goed en interessant om mezelf kritisch te bevragen. Dan kun je namelijk iets leren, én mogelijk groeien. En daardoor vind ik het ook geweldig om de machinaties in m’n eigen witte hoofd te heroverwegen (want zoals ik al zei: racisme zit ook in mij). Waarbij één van Baldwins interessantste uitspraken is dat het lijkt alsof wit Amerika – uitgelegd in de vorm van John Wayne – misschien nog wel niet tot volwassenheid is gekomen. Dat het nog altijd strijdende pubers zijn die een draai om de oren verdienen en moeten leren dat ze niet alleen op de wereld zijn? Want zolang een deel van de bevolking niet mee kan of mag, zal het overheersende deel ook nooit 100% ‘vrij’ zijn (en vanuit die onderliggende, mogelijk onbewuste angst minderheden altijd met terreur eronder trachten te houden..?). Met andere woorden: volledige gelijkheid is uiteindelijk voor iedereen ‘fijner’. Om dat te bereiken, moet echter een groot deel van de bevolking nog bewust worden van het feit dat een leven zonder de behoefte aan ‘een vijand’, ‘de ander’ of ’the Negro’ ook mogelijk is. En het fijne daaraan: gemiddeld genomen schijnen mensen die voor een positieve invulling van die leegte ‘kiezen’ (en dus niet op zoek hoeven naar een schuldige) ook minder kans op depressies en suïcidaliteit te hebben…
Crew
Regisseur Raoul Peck maakte eerder al een schijnbaar indrukwekkende documentaire over Patrice Émery Lumumba, leider van het onafhankelijke Congo. Zelf komt hij uit Haïti, een plek waar het slavernijverleden natuurlijk nog steeds zeer sterk voelbaar is. Dus dat hij zo engaged is, dat lijkt vrij logisch te verklaren. Of z’n Haïtiaanse afkomst ook de reden is dat hij in Frankrijk en (Franstalig) België juist naar financiers (en producenten) is gaan zoeken, dat weet ik niet, maar het viel me dus wel op dat I Am Not Your Negro een grotendeels Belgische productie is (terwijl alle beelden Amerikaans zijn, met een uitstapje naar een indrukwekkende speech op Cambridge University in Engeland). Nu heeft Baldwin zelf een tijd in Parijs gewoond – zoals z’n vriendin Nina Simone zich ook meer op haar gemak (of minder gediscrimineerd) voelde in Europa – dus dat zou je ook cynischer uit kunnen leggen. Dat hij in Europa mogelijk ook meer gehoor vindt. Al schuilt daar dan ook weer het ‘gevaar’ in, dat wij Europeanen denken dat we ‘beter’ zijn dan dat grote Amerika, wat natuurlijk een perfect smoesje is om te verdoezelen dat we ook net zo goed bij onszelf te raden mogen gaan.
Technisch gezien is de documentaire overigens niet perfect, of hij zit echt té vol met rake en interessante uitspraken en passages. De visuele ondersteuning is namelijk zo interessant (en aanwezig), dat ik de documentaire meerdere keren terug moest spoelen, omdat ik Baldwins wijze woorden niet direct goed kon horen (of dat ik dus wat afgeleid was door het te ‘drukke’ geheel). Maar ook dat is een goede reden om ‘m nog een keer te kijken…
Final credits
Ja, want ook al leer je dus niet zoveel over de persoon Baldwin zelf – weinig focus op z’n vriendschappen met bv. King en X., waarom hij zo jong naar Europa vertrok, wanneer hij geboren en gestorven is, hoe z’n seksualiteit hem parten speelde (of niet?), et cetera – je krijgt vooral een kijk in zijn geweldige brein. Peck heeft zoveel inhoud te bespreken, dat meer ‘entertaining’ en/of spectaculaire onderwerpen totaal niet nodig zijn. Beetje zoals ik in m’n recensies ook wel eens ga namedroppen (of andere uitstapjes maak) als ik inhoudelijk weinig te melden heb. En zoals je ziet: bij I Am Not Your Negro is dat totaal onnodig, want dit is echt ‘hogeschool-zoeken’ naar een mogelijke oplossingsrichting voor een probleem dat de hele wereld aangaat. Want zonder oplossing voorziet Baldwin enkel het verval van de Amerikaanse (en westerse) samenleving: “The thing we think of as the ‘American racial problem’ is not the American racial problem. It’s a crisis of the American spirit, with race as the excuse. It’s the disease that we must heal, or it will destroy us.”