The Zone of Interest (2023)
“Waarschijnlijk het belangrijkste kunstwerk dat dit jaar in de bioscopen te zien is“, was m’n voorzichtige eerste reactie toen de aftiteling van deze indrukwekkende ‘Best Picture-nominee‘ startte. Nu is het zo’n 36 uur later, en van de uren die ik daarvan wakker was, waren er vele gevuld met napraten, nadenken en napluizen over wat Jonathan – Sexy Beast, Birth, Under the Skin – Glazer nou allemaal wil vertellen met dit ook vrij experimentele, audiovisuele meesterwerk. En dat gaat veel verder dan een verfilming van een boek waarin het dagboek van Auschwitz-kampcommandant Rudolf Höss is verwerkt. Mede door zijn eigen Joodse achtergrond kon/kan Glazer de gebeurtenissen in de film sowieso niet echt als ‘het verleden’ zien (ook al wilde z’n vader schijnbaar niet dat hij deze film maakte), en door de opkomst van extreemrechts populisme in de wereld is zijn manier van neerzetten van Höss en z’n gezin nóg verontrustender. Je ziet namelijk duidelijk hoe klein de stap naar gruwelijkheden is, als normale mensen ‘alternative facts‘ voor waarheid gaan aannemen. En juist daarom vertelt Glazer het verhaal ook zo naturel en klinisch mogelijk vanuit de Höss-familie.
Damn, m’n kippenvel komt direct weer terug, als ik m’n angst dat zulke gruwelijkheden helemaal niet zo ver weg (b)lijken weer toelaat…
Het verhaal
De film opent met een (wat uitgebreid) gezin dat al picknickend en zwemmend geniet van een zomerse dag aan een riviertje (zie still hieronder). Als je vader Rudolf (Christian – Das weiße Band – Friedel) met z’n lelijke kapsel en strak opgetrokken zwarte onderbroek zo over het water ziet uitkijken, denk je waarschijnlijk ook direct: “Sow, die wordt niet zo ‘voordelig’ gefilmd op deze manier.” Als het gezin even later in Duitse nazi-auto’s stapt en terug naar huis rijdt, zien we al snel dat dit het gezin is van de kampcommandant van Auschwitz, dat direct aan het concentratiekamp woont. Samen met vrouw Hedwig (Sandra – Anatomy of a Fall – Hüller), hun vijf kinderen en talloze lokale, Poolse dienstmeiden en tuinmannen.
Hedwig heeft namelijk een zeer mooie tuin aangelegd, met zwembad en flinke kas, en wat rozenstruiken en wijnranken die die lelijke grijze muur hopelijk zo snel mogelijk bedekken. Toch jammer dat er van achter die muur af en toe wat gekerm en geschreeuw te horen is, en dat er nogal wat rookpluimen uit schoorstenen verderop komen, maar anders was hun leven daar ogenschijnlijk perfect. Iets waar de bezoekende muti (Imogen – Tatort (tv), Requiem – Kugge) van Hedwig maar wat trots op is. Aan alles voel je dat het gezin zich behoorlijk heeft opgewerkt in de wereld. Ze leven dan ook het nazi-ideaal, met veel kinderen, in het oosten, buiten de stad en goed in contact met de natuur en het boerenleven. Rudolf is dan ook pissig als sommige SS-officiers zijn mooie seringen te kort afsnijden, terwijl Hedwigs wereld lijkt in te storten, als haar geliefde Rudi vanwege z’n grote efficiëntie in het ‘doorvoeren van ladingen’ naar Berlijn gepromoveerd wordt…
‘Eng normaal’ neergezet
Ja, dat die laatste zinnen 100% sarcastisch bedoeld zijn, dat hoef ik hopelijk niet uit te leggen. Maar wat zo eng is aan deze film, is hoe ‘normaal’ Glazer dat gezin heeft neergezet. Hij heeft zelfs veel gefilmd met verborgen camera’s, zodat de acteurs ook amper door hadden vanuit waar ze gefilmd werden. En daardoor wordt echt hún verhaal vanuit hun perspectief verteld, en wil je je zelfs bijna met hen gaan identificeren. Juist ook omdat de gruwelijkheden van het kamp volledig buiten beeld worden gehouden. Overigens niet buiten gehoor, want in score en sound design zit al die horror van dat vernietigingskamp huiveringwekkend subtiel verwerkt. Je kunt het dus ook niet direct ontwaren, wat een ontzettend eerie gevoel geeft. Glazer zei in een interview dat hij eigenlijk twee films heeft gemaakt: één die je ziet, en één die je hoort. De horror van wat er zich in het kamp afspeelt kent vrijwel iedereen al van andere films, dus dat blijft buiten beeld. Maar doordat je wel veel hoort, vul je dat in je hoofd echt wel allemaal in. En dat dan in contrast met hoe dat huis en die tuin een droomwereld voor dat gezin is, damn… Niet zo verwonderlijk dat Glazer in de tien jaar die hij aan deze film gewerkt heeft, best vaak moeite had om door te zetten. Het enige ‘lichtpuntje’ in het verhaal zijn die met een warmtecamera gefilmde nachtscènes, waarin een lokaal meisje fruit uit Hedwigs tuin op werkplaatsen in het kamp verstopt. Scènes die voor Glazer schijnbaar de reden waren dat hij de film überhaupt af kon maken…
Lelijke, narcistische jaloezie
Okay, nog een tussenkop, want ik vond dus dat zo’n beetje iedereen behoorlijk lelijk werd neergezet. Of in elk geval met nul ‘filmische opsmuk’, waardoor ik me afvroeg of die nazi’s wraak wilden nemen op alles dat mooi was (door muti ook letterlijk verwoordt)? Waarbij het me ook opviel, dat er volgens mij geen enkele ideale Ariër onder de nazi’s te zien was (wat het nóg cynischer maakt?). Daarnaast voelde de wereld waarin het gezin zich begeeft ook aan als een nieuwe aristocratie, puur gebaseerd op Hitlers psycho- of sociopatische ideeën. En daarin voel ik nu bangmakende overeenkomsten met wat ene Donald T. z’n slaafse volgelingen probeert wijs te maken. En ja, ook hier in Nederland gebruiken partijen ‘alternative facts‘ om voor zichzelf bestaansrecht te creëren, maar in een land waar maar twee partijen strijden om de macht, is het toch erg eng te merken dat één van die twee partijen totaal van de werkelijkheid lijkt te zijn losgerukt…
Cast & crew
Dat Sandra Hüller voor haar rol in Anatomy of a Fall is genomineerd voor een Oscar dit jaar is meer dan terecht, terwijl ze hier niet minder indrukwekkend is. Maar de indruk die ze hier wekt is zo rücksichtslos narcistisch, dat volgens mij meer mensen/Academy-leden ‘last’ hebben van wat ik ooit met Meryl Streep had (na Sophie’s Choice, meen ik): ze is zo goed in haar ‘slechtheid’, dat ik haar prestatie eigenlijk niet wil bewonderen. Haar Hedwig is namelijk zo losgeslagen van enige empathie of zelfbewustzijn, dat je waarschijnlijk weinig verontrustender karakters op film gaat zien dit jaar. Of dit decennium. Hoe ze giechelend opschept dat ze door haar man “de koningin van Auschwitz” wordt genoemd, en vooral ook hoe verschrikkelijk ze het vindt dat ze misschien haar huis moet verlaten, dat geeft me nu wederom rillingen. En de mij veel onbekendere Friedel heeft daar ook wat last van, al wordt zijn prestatie ook deels ‘veroorzaakt’ door z’n kapsel en overall voorkomen. Als in: hij lijkt net iets te minder hoeven spelen dan Hüller. Maar ook de manier waarop hij bijna dwangmatig efficiënt maar IJSKOUD leiding geeft aan het kamp, en later z’n zielige ego volledig laat strelen door complimenten voor z’n effectieve werk: brrrrrrr. Vooral omdat dat werk een menselijke handeling weerspiegelt die zo verdorven is, dat het deze atheïst weer bijna in de duivel laat geloven…
Natuurlijk liep Glazer een groot risico door alles vanuit dat gezin te tonen. Maar hij toont zich natuurlijk een groot kunstenaar door dit juist aan te durven gaan, en uiteindelijk met groot ‘succes’. Logisch dat zijn vader over het verhaal meldde “Let it rot!!“, maar Glazer vond het belangrijker om dit verhaal als waarschuwing voor hedendaagse ontwikkelingen te vertellen, dan dat hij naar z’n eigen twijfel (en weerstand) luisterde. Hij vertelde in een interview dat hij zichzelf niet meer kon tegenhouden toen hij eenmaal begon, ondanks dat hij ook continu ergens hoopte dat er iets zou gebeuren dat het project zou stopzetten. Om als maker zó op het randje te lopen, dat zie je natuurlijk vrijwel nooit in film, terwijl je het je hier waarschijnlijk – na het zien van de film – ook weer supergoed kunt voorstellen. En om Glazer nog even meer credits te geven; Glazer is ook de man die Ben – Gandhi – Kingsley ooit z’n meest beestachtig enge kant liet tonen in Sexy Beast. En ik denk ook dat voor Nicole Kidman haar rol in Birth één van haar meest intense rollen zal zijn geweest, iets dat hij in zijn vorige film (Under the Skin) waarschijnlijk herhaalde bij/met Scarlett Johansson.
Final credits
Ja, ik kan hier nog dagen over nadenken en dan pas deze recensie schrijven (dat nadenken zal voorlopig ook niet stoppen, verwacht ik), maar ik wil vooral dat ‘iedereen’ deze film gaat zien. Ook al ontdek ik nog altijd meer en meer details in het verhaal, als ik er over terugdenk. En ik weet ik ook wel, dat de mensen die deze film móeten zien, hem waarschijnlijk links laten liggen, te lastig of ingewikkeld vinden of als ‘too woke‘ of zo gaan bestempelen. Maar je moet als kunstenaar toch iets met je zorgen over de wereld?
Maar mogelijk laat ik Glazer zelf deze recensie afsluiten, met een citaat over de reden waarom hij dit meesterwerk móest maken, hoeveel moeite hem dat ook kostte: “The reason I made this film is to try to restate our close proximity to this terrible event that we think of as in the past. For me, it is not ever in the past, and right now, I think something in me is aware – and fearful – that these things are on the rise again with the growth of rightwing populism everywhere. The road that so many people took is a few steps away. It is always just a few steps away.”