Citizenfour (2014)
Als ik tijdens de Oscaruitreiking al had geweten wie Glenn Greenwald écht was, dan was ik waarschijnlijk wel opgesprongen van verbazing dat hij er bij was toen Laura Poitras haar gouden beeldje kwam ophalen voor deze documentaire over hoe Edward Snowden de wereld zeer concreet toonde hoe ‘onvrij’ wij inmiddels allen zijn geworden door o.a. de afluisterpraktijken van de NSA en GCHQ. Zeker een jaar geleden had Greenwald waarschijnlijk niet zo vrij rond kunnen lopen in Amerika, nadat hij de door Snowden gestolen documenten als eerste duidde en openbaar maakte. Wat deze bij vlagen thriller-achtige documentaire echter zo de moeite waard maakt, is dat je erachter komt hoe intelligent Edward Snowden is, maar vooral ook dat hij in een eerlijkere wereld allang de Nobelprijs voor de Vrede had gewonnen…
Het verhaal
Na een licht warrig begin ontpopt Citizenfour zich al snel tot een documentaire die zo goed de (terechte) paranoia weet te vangen tijdens die eerste ontmoetingen tussen Snowden, Poitras, Greenwald en Ewen MacAskill (van The Guardian), dat je af en toe het gevoel krijgt dat je naar een behoorlijk spannende thriller kijkt. Helaas heeft alles wat in deze documentaire gebeurt natuurlijk werkelijk plaatsgevonden. Die “helaas” staat daar, omdat Snowden heeft onthuld waarom het internet al lang niet meer een vrijplaats meer is voor al dan niet subversieve discussies, wat het ooit wel was. Als infrastructuur-engineer had Snowden de allerhoogste clearance inzake de ‘geheimheid’ van de documenten die hij onder ogen kreeg, en wat hij daar tegen kwam móest hij als mens wel openbaar maken. Prachtig hoe hij op een gegeven moment hypothetisch tegen een deel van de Amerikaanse overheid zegt: “You’re not gonna bully me into silence, like you did with everyone else.” Snowden wist namelijk maar des te goed wat voor risico’s hij liep met z’n acties, dus dit toont z’n vastberadenheid en vooral z’n opofferingsgezindheid. Want dat hij z’n leven nooit meer terug zal krijgen is inmiddels wel duidelijk.
Intelligent
Maar toch is het knap hoe Snowden, Greenwald, c.s. het voor elkaar hebben gekregen dat de openbaarmaking van al deze documenten niet is omgebogen tot een verhaal over Snowden. Iets wat Snowden ook direct doorzag, dat zulke ‘problemen’ door (overheids)instellingen publiciteitstechnisch vaak worden opgelost door de focus te verleggen naar de klokkenluider, in plaats van naar hetgeen openbaar gemaakt dient te worden (zie wat ze bijvoorbeeld met Julien Assange hebben trachten te doen). Ik weet namelijk zelf ook uit ervaring van het bestaan van marktleidende PR-organisaties die af en toe worden ingehuurd om bepaalde zaken juist uit het nieuws te halen en in de doofpot te stoppen. Dat die gruwelijk vergaande afluisterpraktijken van de NSA openbaar gemaakt diende te worden wordt overigens vooral geïllustreerd doordat je aan alles voelt dat Snowden oprecht in het belang van de mensheid handelde, en met een intelligentie die zeer overtuigend is. Want verandert de wereld inderdaad niet steeds meer in een wereld van heersers vs. ‘overheersten’, terwijl die eigenlijk verdeeld zou moeten zijn in ‘gekozenen’ vs. kiezers? Dat wij als kiezers de mogelijkheid hebben om onze overheden te kunnen controleren of ze de taken waarvoor wij ze gekozen hebben wel goed uitvoeren? Want als er iets blijkt uit Citizenfour, dan is het wel dat de macht steeds meer verschuift naar instanties die zich helemaal niets meer aantrekken van wat (grond)wettelijk is of niet…
Perfecte klik
Wat deze documentaire ook hoopvol maakt, begint bij die perfecte klik tussen Snowden en freelance journalist Greenwald. Omdat ze namelijk de wind uit dat bovengenoemde PR-offensief wilden halen, besloten Greenwald en Snowden om zélf Snowdens naam openbaar te maken. Juist omdat ze zo het verleggen van de focus van het verhaal naar zijn persoon konden ondermijnen. Daarnaast wilde Snowden ook graag laten zien dat hij zich ook niet wilde verschuilen, om zo een inspiratie te zijn voor andere klokkenluiders. Want dat zijn vriendin vrijwel direct ondervraagd werd en er ineens irrelevante ‘bouwvrachtwagens’ in z’n straat geposteerd werden, dat duidde er wel op dat z’n voormalige werkgever wel al door had dat hij niet enkel ziek thuis zat (z’n smoesje om naar Hong Kong te kunnen vluchten met de documenten).
Paranoia
Omdat Snowden als geen ander weet hoe de NSA (en Britse GCHQ) te werk gaan, snap je wel dat hij zichzelf bijna voor z’n kop slaat als hij beseft dat hij tijdens de gesprekken met Greenwald en MacAskill die VoIP-telefoon op z’n nachtkastje niet heeft ontplugd. Want dat geheime diensten bijvoorbeeld mee kunnen luisteren met jouw gesprekken, ook als je smartphone mogelijk niet aan staat, dat is al in het nieuws geweest. Maar ik weiger te geloven dat Snowden doorslaat als hij nogal paniekerig de telefoonkabel uit de muur trekt, zeker ook omdat hij onthuld dat als je eenmaal op ‘de lijst’ staat (zoals de maakster Poitras zelf al tien jaar staat, samen met inmiddels 1,2 miljoen (!!!) mensen), zo’n beetje alles wat je digitaal doet bijgehouden wordt, in real time! En dat die paranoia vrij aanstekelijk werkt blijkt wel uit de opluchting die ik voelde, omdat ik deze documentaire op m’n tablet keek op 10km hoogte, met m’n tablet in flightmodus. Maar ja, als ik mijn fantasie de vrije loop laat, dan is het schrijven van deze recensie mogelijk ook al een trigger om mij te gaan volgen. En wie weet ben jij ook wel verdacht, omdat je dit nu aan het lezen bent ;).
Final credits
Ondanks dat de voelbare spanning in deze documentaire wel wat kunstmatig versterkt wordt door de sound design en musical score denk ik dat deze Oscar mogelijk de meest terechte van alles Oscars was dit jaar. Zeker omdat de documentaire zo de aandacht krijgt die hij meer dan verdiend. Eigenlijk zou iedereen met iets van maatschappelijke betrokkenheid ‘m dan ook moeten kijken. En dan maar ‘hopen’ dat het waar is, dat Snowden meer mensen heeft geïnspireerd om alle ongrondwettelijke handelingen van inlichtingendiensten (e.a.?) openbaar te maken, want anders is de democratie straks echt helemaal niks meer dan een wassen neus…
powerful stuff